تحول در مفهوم و پارادايم برنامه ريزي كاربري اراضي

1. كرامت الله زياري
2. سيدعلي حسيني
3. سيدمحمد حسيني 
4. مسعود مينايي

-1 استاد گروه جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه تهران، تهران، ايران
-2 دانشجوي دكتري جغرافيا و برنامه ريزي شهري، دانشگاه تهران، تهران، ايران
-3 دانشجوي دكتري جغرافياي سياسي، دانشگاه تهران، تهران، ايران
دانشگاه تهران، تهران، ايران ،GIS -4 دانشجوي كارشناسي ارشد سنجش از دور و
87/10/ 87 پذيرش: 7 /2/ دريافت: 16
چكيده
با شروع هزاره سوم و تغييرات ايجاد شده در تمام ابعاد زندگي، پارادايم كاربري اراضي نيز بايد يك دگرديسي در تلاقي با جهان و هزاره جديد داشته باشد، چرا كه سبك زندگي سنتي امروز بشر متناسب با نياز جامعه اطلاعاتي كه در حال شكل گيري است، نمي باشد؛ بنابراين ارائه يك الگوي مناسب از برنامه ريزي كاربري اراضي با توجه به "كاربري هاي مجازي"، در عصري كه از آن با عنوان عصر اطلاعات ياد مي شود، ضروري است.

اين مقاله با روش توصيفي - تحليلي و با ديدگاه انتقادي، شيوه فعلي برنامه ريزي كاربري اراضي در سطح شهر را به نقد كشيده و با بازتعريفي از نظام برنامه ريزي كاربري اراضي، به مدد شيوه هاي نوين و بهينه، بنيان انديشه اي جديد را كه از آن با عنوان كاربري هاي مجازي ياد مي شود ، پي مي افكند.

كليد واژه ها: پارادايم، فناوري ارتباطات و اطلاعات (فاوا)، برنامه ريزي كاربري اراض ي، برنامه ريز ي كاربري مجازي.

E-mail: sahosseini2@yahoo.com : *

نويسنده مسؤول مقاله :كرامت الله زياري و همكاران

تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...

-1 مقدمه
رشد سريع و گسترش افقي شهرها در دهه هاي اخير به طور تقريب تمامي كشورهاي جهان ، اعم از توسعه يافته و در حال توسعه را با مشكلات جدي مواجه ساخته است . مسائل اين پديده نه تنها سياست هاي شهرسازي را به طور وسيعي تحت تأثير قرار داده بلكه تبعات حاصل از آن در تشديد مسائل اقتصادي ، اجتماعي، سياسي، مديريتي و محيط زيستي جوامع 13 ). پاسخ گ ويي به نيازهاي مبرم در اين موار د : نقش اساسي داشته است (عزيزي، 1380

مديران شهري را به چاره انديشي براي سامان دهي امور ي كه سياست ها و طرح هاي شهري را با
دغدغه دگرگوني هاي بنيادي در كاربري هاي مصوب روبه رو مي سازد ، سوق داده است .
انتخاب راهكار بهينه و بررسي ساز و كارهاي لازم ، بايد منطبق بر تحولات علمي عصر امرو ز
باشد تا آهنگ توسعه و افق ترسيم شده نيز بر اساس واقعيت هاي آينده استوار شود.
پژوهش حاضر قصد دارد وضعيت موجود كاربري اراضي در سطح شهر را بررسي كرده و
با بازتعريفي از نظام برنامه ريزي كاربري اراضي، به مدد شيوه هاي نوين و بهينه، بنيان فكر
جديدي را كه از آن با عنوان كاربري هاي مجازي ياد مي شود، پي افكند. به طور كلي اهداف
اين مقاله عبارتند از:
الف: بررسي چگونگي تحول در مفهوم و پارادايم برنامه ريزي كاربري اراضي.
ب: بررسي جايگاه الگوي شهرهاي مجازي و الكترونيك در طرح هاي مختلف شهري.
در راستاي رسيدن به اهداف مذكور، سؤال هاي تحقيق عبارتند از:
-1 با توجه به پيشرفت هاي گسترده در فناوري اطلاعات و ارتباطات (فاوا)، چه تحولاتي
در مفهوم و پارادايم برنامه ريزي كاربري اراضي بايد صورت بگيرد؟
-2 الگوي شهرهاي مجازي و الكترونيك، با توجه به وضع موجود شهرها، چه جايگاهي
در طرح هاي مختلف شهري و شهرسازي دارند؟
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
45
-2 پيشينه و ضرورت تحقيق
كهكشان ماركني و دهكده جهاني ارتباطات كه از سال 1920 ميلادي با اختراع نخستين
فرستنده راديويي جهان به وسيله ماركني آغاز شد و بنيان بسياري از ايده هاي جديد را كه زماني
.(371 : در تخيل بشر جايگاهي نداشت، پي افكنده است (رحيم پور، 1385
انديشه هاي تغيير در مفهوم مكان و فضا كه از دهه 60 به طور پراكنده شنيده مي شد با
فناوري هاي نوين اطلاعات و ارتباطات و پديد آمدن فضاي مجازي جلوه اي واقعي و اجرايي تر
1964 )، فضاي ) 1962 )، عرصه شهري ناجاي ملوين وبر 2 ) به خود گرفتند. ضد شهر مامفورد 1
1984 )، شهر بي مركز كنث ) 1974 )، ابر فضاي جديد فردريك جيمسون 4 ) انتزاعي هنري لوفر 3
1985 ) و آن چه مانوئل كاستلز با عنوان شهر اطلاعاتي ( 1989 ) و ساسن شهر ) جكسون 5
جهاني ( 1991 ) ناميد، ميچل شهر ذره ها ( 1995 ) و بوير شهر مجازي ( 1996 ) خواند، مفاهيم
بنيادي نويني براي هزاره سوم به شمار مي آيند. اولين شهر مجازي در آمستردام هلند در سال
1994 شكل گرفت و به سرعت بسياري ازشهرهاي اروپايي، آمريكايي و بعضي از شهر هاي
.(112 : آسيايي مثل توكيو و سنگاپور وارد اين فضاي شهري شدند (جلالي، 1383
بوتيهمه و همكاران در مقاله اي با عنوان "طراحي الكترونيك: مروري بر تحقيقات انجام
شده در خصوص نقش وب سايت ها در شهرسازي" مطرح كرده و به مطالعات مديريت جديد
ودل و .(Budthimedhee and George 2002: شهري از راه فضاي مجازي پرداخته اند ( 227
Waddell ) بورنيگ درباره ابعاد حكومت ديجتالي، شهر سايت ليك را مورد بحث قرار دادند
(and Borning, 2004: 27 . گراهام و آرويجي بين شهر مجازي برخوردار از بستر شهر واقعي و
Graham and Aurigi, ) شهر مجازي بدون ارتباط صرف با بستر شهر واقعي تفاوت گذاشته اند
1997 ). از ديدگاه دايبرگر و فرانك، شهر اطلاعات منشأ ظهور مديريت هاي جديد شد كه : 19
.(Dieberger and Frank, از آن تعبير به "مديريت دانش محور" مي شد ( 1998
1. Anti city
2. Non Place Urban Realm
3. Abstract Space
4. New Hyper Space
5. Centre less City
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
46
برنامه جامعه اطلاعاتي دانمارك در سال 2000 و يا شكل گيري وزارتخانه اينترنت و شهر
مجازي آمستردام در هلند سال 1994 ، نمونه هايي از تحولات برنامه ريزي معطوف به ساخت
: "شهرهاي مجازي" و "دولت الكترونيك" در فضاي جامعه اطلاعاتي هستند (عاملي، 1384
120 ). مك لوهان معتقد است كه حضور وسايل الكترونيكي، در نهايت همه چيز را تغيير داده
و حتي شهرها را دگرگون مي سازد و در پرتو وسايل ارتباطات الكترونيك، چهره كار و زندگي
.(98 : اجتماعي دگرگون مي شود (دادگران، 1382
اهميت و ضرورت اين بررسي از آن جا روشن مي شود كه امروزه رشد سريع شهرنشيني عامل ظهور
بسياري از مسائل و مشكلات شهري بوده است. شواهد نشان مي دهد علي رغم تلاش هاي زيادي كه در
زمينه تهيه طرح هاي مختلف شهري به منظور سامان دهي مكان صورت گرفته است، (طرح هاي جامع،
و ...) اما به دليل تحولات گسترده و پيچيده جوامع امروزي، CDS ، تفصيلي، راهبردي – ساختاري
به ويژه در سطح شهرها، بسياري از مشكلات هم چنان بدون راه حل باقي مانده است. به اين ترتيب
امروزه تغيير و اصلاح اين الگوواره ها به فراخور زمان، سامان دهي مكاني و فضايي فعاليت ها و
عملكردهاي شهري بر اساس خواست هاي جامعه شهري و حركت در كاروان دهكده جهاني ضرورتي
اجتناب ناپذير است. در غير اين صورت شهرها با تمام جاذبه ها و استعداد هاي متنوع در پشت زمان و
گوشه مكان جاي خواهند گرفت. البته نمي توان گفت كه براي حل مسائل پيچيده شهرها، به طور صرف
تكيه بر فناوري ارتباطات و اطلاعات كافي است، اما به منزله يكي از راهكارهاي ممكن كه قابليت هاي
فراواني را فراروي برنامه ريزان و طراحان شهري قرار مي دهد، حايز اهميت است.
-3 مواد و روش هاي تحقيق
روش تحقيق اين پژوهش بنا به اهميت موضوع آن توصيفي - تحليلي بوده و براي جمع آوري
اطلاعات، از روش هاي كتابخانه اي، بررسي متون و جستجو در فضاهاي سايبري و مجازي
استفاده شده است. علاوه بر اين سعي شده است تا نگاهي اجمالي به طرح هاي مختلف شهري
كه تا كنون استفاده شده اند، داشته باشد تا ضمن آگاهي از استفاده نكردن از الگوهاي مجازي در
طرح ها، اهميت اين الگوي جديد و لزوم توجه بيشتر برنامه ريزان و شهرسازان را به قابليت هاي
كاربري هاي مجازي در طرح هاي شهري جلب كند. هم چنين مقاله حاضر در چارچوب نظريه
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
47
انتقادي مكتب فرانكفورت حركت مي كند كه معتقد است جامعه خردورز، جامعه اي است كه ما
(همگي) در جهت دگرگوني و خلق محيط جديدخود مشاركت داشته باشيم. اولين شرط خلق
.(258 : دنياي جديد اين است كه از شرايط موجودخود انتقاد كنيم (شكوئي، 1382
-4 لزوم تحول در مفهوم و پارادايم برنامه ريزي كاربري اراضي
جهاني شدن شهرها و شهري شدن جهان بارزترين ويژگي قرن بيست و يكم است، به ويژه اين كه
قسمت اعظم اين رشد شهرنشيني در غالب كلان شهرها در كشورهاي در حال توسعه از شتاب
بيش تري برخوردار است. اين وضعيت به همراه نبود نظام مديريت واحد شهري، مديريت و
برنامه ريزي شهرهاي بزرگ را با مسائل و چالش هاي بسياري در عرصه هاي مختلف (مسكن،
ترافيك، آلودگي، هويت شهري، سوداگري زمين، ناپايداري استفاده از زمين و...) رو به رو كرده
است. زمين به عنوان كالايي محدود، كمياب و تجديد ناپذير در برابر توسعه سريع شهري و افزايش
تقاضاي اجتماعي، به كالاي گران و سودآور بدل مي شود، در نتيجه به جاي آن كه در جهت تأمين
منافع و رفاه همگاني و اعتلاي كيفيت محيط زندگي قرار گيرد، وسيله سوداگري گروه هاي خاص
قرار مي گيرد و باعث بروز مسائل اجتماعي، اقتصادي و محيطي بسياري مي شود.
بر اين اساس برنامه ريزي به منظور سامان دهي و تعادل بخشي، در نحوه و ميزان استفاده از زمين،
روندي پيچيده، مبهم و در عين حال دشوار است كه در چند دهه اخير با تحولات عميقي رو به رو
شده است. در اين صورت به نظر مي رسد با توجه به تحولات گسترده اخير در سطح شهرها در
زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي از يك سو و پويايي شهر كه همانند يك موجود زنده
پيوسته در حال شدن مي باشد، تحول در پارادايم موجود كاربري اراضي اجتناب ناپذير به نظر مي رسد.
-5 هر فناوري نوين به تدريج به محيط انساني جديدي منجر مي شود (مارشال
مك لوهان) .
انقلاب اخير صنعت نوپاي عصر جديد، هم چون انقلاب صنعتي، تمامي جنبه هاي اجتماعي را
دگرگون كرده است. آن گونه كه ديويد هاروي از اين شرايط با عنوان فشردگي زمان و فضا،
.(Harvey and Blackwell, 1992: 170 - زمان و مكان نام مي برد ( 180
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
48
جامعه شناسان، اين عصر را عصر ديجيتال يا عصر ارتباطات و جامعه نوين را جامعه اطلاعاتي
هم چنان كه ورود اتومبيل به شهر باعث .(Castells and Blackwell, و يا شبكه اي مي نامند ( 1997
تحولات عظيمي شد، روشن است كه شهرها طي اين انقلاب مخفي و سيار 1 تحت تأثير
فناوري هايي مانند شبكه هاي مخابراتي، سيستم هاي راديويي، اطلاعاتي و صوتي تصويري سيار و
بي سيم، شبكه هاي كابلي و سيستم ماهواره اي، اينترنت و شبكه داده ها، سيستم اطلاعات جغرافيايي
قرار مي گيرند و مفاهيم فضايي، فعاليتي و مديريتي دگرگون (GPS) و موقعيت سنجي ،(GIS)
مي شود. به گفته استفن هيل "تجربه رخنه فناوري در تمام امور- كه يكي از اصول و ضروريات
.(Hill, بديهي است - بيش از هر جايي در شهرها قابل مشاهده است" ( 1988
نظريه هاي نو با اشاره به تحولات اخير در فاوا از انتقال و گذار جوامع پيشرفته از "جامعه
صنعتي" حكايت مي كنند. پيدايي و پيشرفت فناوري هاي نو هم چون اينترنت در ايجاد اين
شرايط گذار از جامعه صنعتي به جامعه اطلاعاتي كه در گستره جهاني عمل مي كند، نشانه آغاز
يك هستي جديد است.
شكل 1 مهم ترين تحولات اجتماعات بشري در بستر تاريخ
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
49
عصر مجازي همه افراد را در هر زمان و هر جاي كره زمين در زمينه هاي اقتصاد
مجازي، ادارات مجازي، شركت هاي مجازي، پول مجازي، خدمات مجازي و فراغت
.(69 : مجازي تحت تأثير قرار داده است (رحمت آبادي، 1382
از اين منظر دو فضايي كردن شهر نيز يك نوع توسعه كلان فضاي شهري محسوب
مي شود. به لحاظ نظري دو فضايي شدن شهر، در ارتباط عميق با "پارادايم دو جهاني
174 ). پارادايم - 28 ؛ همان، 1382 : صص 143 - شدن ها" مي باشد (عاملي، 1382 : صص 15
دو جهاني شدن ها بر اين نظريه تأكيد مي كند كه صنعت ارتباطات به طور عام شرايط
سرعت يافته اي را براي حركت جمعيت، ارتباطات بين فردي و نزديك كردن فضاها فراهم
كرده است. اين روند در دو فضاي واقعي و مجازي صورت مي گيرد.
از آن طرف جهاني شدن هاي ديگري در فضاي مجازي در جريان است كه محصول
"صنعت هم زمان ارتباطات" مي باشد، اين صنعت امكان انتقال هم زمان "انسان بي بدن" و
يا به عبارتي انتقال خواسته ها، آرزوها و اطلاعات انساني را فراهم كرده است. دو
فضايي شدن فرهنگ، دو فضايي شدن دولت (همان، 1382 : صص 174 ) و شكل گيري
هويت هاي همزمان و بالاخره دو فضائي شدن شهر نموده هاي عيني اين تغيير بزرگ
مي باشد. بر اين مبنا بايد گفت شهر به صورت "دو قلوهاي همزاد" كه از يك پيوند و
چسبيدگي جدايي ناپذير برخوردار است، به سمت دو تايي شدن و دو فضايي شدن حركت
مي كند. درواقع تراكم جمعيت، ماشين و صنايع مختلف، ضرورت گريز ناپذيري را براي دو
فضايي شدن شهر فراهم كرده است كه بدون آن زندگي گرفتار سختي ها و مسائل
99 ). از آن چه گفته شد، تا حدودي مفهوم شهر : پيچيده تري خواهد شد (بعلي، 1383
مجازي روشن شد، اما در نهايت بايد توجه داشت كه با رويكرد دوفضايي شدن شهر، شهر
مجازي منهاي شهر واقعي و بر عكس شهر واقعي منهاي شهر مجازي، شهري ناكارامد و
بي معناست.
ويژگي هاي جهان مجازي مانند بي مكاني، فضاي گفتماني داشتن، بدون كارگزار شناخته شدن،
و هم چنين غير سلسله مراتبي (Mitra and Watts, 2002: بي مركزي، محدود نبودن به زمان ( 479
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
50
اين امكان را به برنامه ريزان و (Urry, 2003: بودن، افقي بودن و سيال بودن بي انتهاي آن ( 63
متخصصان شهري مي دهد تا بتوانند تعداد زيادي از حجم هاي فيزيكي و كاربري هاي موجود در
سطح شهر را به فضاي مجازي وارد كنند. اين فرايند بسياري از معضلات و پيچيدگي هاي موجود
را در سطح شهر كه تهديدي براي شهر سالم و پايدار است، بر طرف مي سازد. مفهوم "فضا"
مؤلفه هاي سنتي خود را از دست داده است و به اعتقاد كاستلز، مكان و فضا تجلي جامعه هستند
و از آن جا كه جوامع دستخوش دگرگوني هاي ساختاري شده اند، مي توان به شكل منطقي فرض
كرد كه شكل ها و فرايند هاي فضايي جديدي نيز در حال پديدار شدن است. در عصر ارتباطات،
شبكه هاي ارتباطي، پيكربندي اصلي فضايي را تشكيل مي دهند. در اين شبكه، مكان ها از بين
نمي روند بلكه منطق و معناي آن ها در شبكه جذب مي شود. زيرساخت هاي تكنولوژيكي كه
478 ). در اين فضا اگر چه : شبكه را ايجاد مي كند، فضاي جديد را تعريف مي كند (كاستلز، 1380
مكان فاقد طول، عرض و ارتفاع است ولي با اين همه احساس مكاني خاص را به فرد القا مي كند
و فرد كاربر اين احساس را دارد كه با يك مكانيت ثانويه مواجه است. در مجموع فضاي مجازي
از لحاظ زمان بندي و مكان بندي، متكي به زمان بندي و مكان بندي واقعي نيست ولي نوعي زمان و
مكان تازه را بازتوليد مي كند و مي توان گفت انديشه هاي پذيرفته شده درباره ماهيت فضا، زمان،
.(Graham and Marvin, فاصله و فرايند هاي زندگي (بار ديگر) پرسش پذير شده است ( 1998
-6 كاربري اراضي در نظام كنوني شهر و لزوم بازتعريف مجدد از آن
بررسي و تحليل اجمالي نظريه هاي برنامه ريزي و مديريت در طول قرن بيستم نشان از اين
است كه روند اين تحول از سه مرحله اساسي و تكاملي عبور كرده است (جدول 1). در
چارچوب هر يك از اين نظريه ها، الگوها و روش هاي خاصي از طرح هاي توسعه و عمران
شهري و شيوه مديريت آن ها پديد آمده كه هر كدام با توجه به شرايط پيدايي و نفوذ خود،
.(524 : از توان ها و محدوديت هاي معيني برخوردار بوده اند (مهديزاده و همكاران، 1385
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
51
جدول 1 تحول نظريه هاي شهرسازي در قرن بيستم
نظريه دوره نفوذ مباني اجتماعي و فكري اهداف كلان الگوي طرح هاي توسعه
برنامه ريزي
جامع
1920 – 1960
مديريت متمركز دولتي
خرد گرايي و پوزيتيويسم
توسعه كلان اقتصادي
سامان دهي كالبدي
طرح هاي كلان توسعه و
عمران طرح هاي جامع و
تفصيلي
برنامه ريزي
سيستمي
1960 – 1980
نگرش سيستمي به جهان
مديريت علمي و فني به
سيستم ها
بهسازي سيستم هاي
اجتماعي هدايت و نظارت
سيستم شهر
طرح ساختاري محلي
طرح هاي استراتژيك
مدل سازي سيستم هاي شهري
برنامه ريزي
دموكراتيك
(مشاركتي)
1980 – تاكنون
جامعه مدني و دموكراسي
اعتقاد به خرد جمعي تأكيد
بر ارزش هاي بومي و محلي
تأمين توسعه پايدار تأمين
عدالت اجتماعي مديريت
مشاركتي
سلسله مراتب طرح هاي
توسعه تنوع گزينه ها و
پروژه ها
به تبع اين تغييرات، برنامه ريزي كاربري اراضي( كه هسته اصلي برنامه ريزي شهري بوده و
چارچوب طرح هاي توسعه و عمران شهري را تشكيل مي دهد)، دستخوش تحولاتي شده است
كه در ادامه ضمن ارائه تعاريف و اهداف مورد نظر برنامه ريزي كاربري اراضي در غالب
طرح هاي مختلف، به لزوم بازتعريف مجدد آن پرداخته مي شود.
برنامه ريزي براي كاربري زمين شهري، سامان دهي مكاني و فضايي فعاليت ها و
(13 : عملكردهاي شهري بر اساس خواست ها و نيازهاي جامعه شهري است (سعيدنيا، 1383
و به تعريف چاپين، برنامه ريزي كاربري اراضي، علم تقسيم زمين و مكان براي كاربرد ها و
به بيان ديگر منظور از نظام كاربري .(Chapin, 1978: 10 - مصارف مختلف زندگي است ( 15
اراضي شهري، مشخص كردن نوع مصرف زمين در شهر، هدايت سامانه هاي فضايي شهر،
تعيين ساخت ها و چگونگي انطباق آن ها با يكديگر و با سيستم هاي شهري است (زياري،
.(125 :1386
بنابراين مي توان نتيجه گرفت كه نقش برنامه ريزي شهري و سرنوشت نهايي طرح هاي
شهري تا حدود زيادي به ميزان امكان مداخله و نظارت بر نحوه استفاد از زمين شهري وابسته
4). در تعاريف مذكور با اين كه مقوله كاربري اراضي، شكلي نو گرفته : است (زياري، 1386
است، با عنوان مديريت خردمندانه فضا از آن ياد مي شود، اما به نظر مي رسد تمام اين تعاريف
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
52
بيش تر به بعد فيزيكي و كالبدي پرداخته اند كه با بررسي الگوهاي مسلط برنامه ريزي كاربري
زمين در قرن بيستم به طور كلي به اين مهم بيش تر پي مي بريم.
الف- برنامه ريزي "جامع  عقلاني" 1 در غالب الگوي طرح هاي جامع- تفصيلي: در
الگوي طرح هاي جامع سنتي به طور معمول برنامه ريزي كاربري زمين بر اهداف صرفاً كالبدي
استوار شده و سرانه هاي كاربري، نيز به عنوان ابزاري براي محاسبه و تعيين تكليف قطعي براي
تمام اراضي شهري به كار رفته است. اين نحوه نگرش و عمل، فاصله زيادي با گرايش ها و
رفتارهاي واقعي شهروندان و عملكرد كاربري ها در دنياي امروز دارد.
ب- رواج پارادايم "برنامه ريزي راهبردي" 2: در اين الگو كه بر نگرش سيستمي استوار
است، اهداف و سياست هاي كاربري زمين در جهت تلفيق اهداف كالبدي با اهداف اجتماعي
- اقتصادي ارتقا پيدا كرده و وظايف برنامه كاربري زمين از تهيه نقشه كاربري زمين، جدول
كاربري زمين و جدول سرانه ها به سمت اهداف راهبردي، يعني سامان دهي فضايي فعاليت ها
بر اساس آمايش سرزمين، توسعه پايدار، رفاه عمومي و كيفيت زندگي معطوف شده است؛
نه به عنوان يك موضوع فني « كاربري زمين » به ويژه در طول دهه هاي 1980 و 1990 ، موضوع
و كالبدي بلكه به عنوان يك محور توسعه پايدار و توسعه اجتماعي تلقي شده و ابزارهاي
: نظارت و هدايت آن روز به روز گسترده تر و كامل تر شده است (مهدي زاده و همكاران، 1385
راهبرد توسعه » 280-279 ). به دنبال آن، يكي از رويكردهاي جديد در برنامه ريزي شهري
ارائه شده است كه هدف آن، فقر زدايي شهري از راه ارتقاي توان رقابتي - (CDS) « شهر
.(64 : اقتصادي شهر و انجام اصلاحات در نظام مديريت شهري مي باشد (گلكار، 1385
با بررسي اين الگوها مشخص مي شود كه هر چه به زمان اخير نزديك تر مي شويم،
طرح هاي شهري از جنبه تحكمي بودن و سياست بالا به پاييني خود فاصله گرفته و بيش تر به
رويكرد پايين به بالا و مشاركتي تأكيد داشته اند. اما حلقه گم شده اي طرح هاي شهري فوق كه
تحقيق حاضر سعي در تبيين آن دارد، توجه نداشتن به قابليت ها و پتانسيل ها بسيار فضاهاي
مجازي مي باشد.
1. Rational & comprehensive planning
2. Planning strategic
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
53
با شروع هزاره سوم و تغييرات بنيادين ايجاد شده كه به اختصار در اين گفتار به آن اشاره
شد، پارادايم كاربري اراضي نيز به دو دليل عمده بايد تحولات و دگرگوني هاي عميقي در
مفهوم و ماهيت زمين، اهداف، اولويت ها، ابزار هاي اجرايي و روش هاي طبقه بندي خود در
تلاقي با جهان و هزاره جديد داشته باشد.
نخست اين كه در سال هاي اخير رواج و گسترش نگرش ها و نظريه هاي جديد از قبيل
كيفيت زندگي شهري 1 رفاه اجتماعي، عدالت اجتماعي، توسعه پايدار و... مباحث و موضوعات
جديدي را در عرصه برنامه ريزي شهري و منطقه اي به طور عام و برنامه ريزي كاربري زمين به
طور خاص، مطرح ساخته است كه در الگوها و روش هاي پيشين يا اصلاً مطرح نبوده و يا به
صورت فرعي مورد توجه قرار گرفته است. اين تحول جديد، بيانگر تغيير در كميت و كيفيت
كاربري زمين است كه از يك طرف، شامل موضوعات و مفاهيم جديد و از طرف ديگر گوياي
تغيير نگرش به ماهيت موضوعات و مفاهيم قبلي (كيفيت كاربري مسكوني، كيفيت حمل و
.(22 : نقل، كيفيت فضا و...) است (كوكبي، 1384
دوم سبك زندگي امروز بشر متناسب با نياز جامعه اطلاعاتي كه در حال شكل گيري
است، نمي باشد. بنابراين ارائه يك الگوي مناسب از برنامه ريزي كاربري اراضي با در نظر
گرفتن كاربري هاي مجازي، در عصري كه بنا به گفته آلوين تافلر در كتاب موج سوم، عصر
اطلاعات ناميده شده است (عالم، 1376 ) پارامتري اساسي براي دستيابي به شهر پايدار
مي باشد.
-7 دگرديسي برنامه ريزي كاربري اراضي به كاربري هاي مجازي
از آن جايي كه يك عامل اصلي در تغييرات شهري، افزايش ارتباط و وابستگي شهرها به
روند هاي جهاني است، شهرها به طور فزاينده در معرض نفوذ هاي جهاني هستند. در واقع،
كاركرد متقابل و پويايي نيروهاي محلي و جهاني در سطح شهرها در حال دگرگوني است
13 ). چنين پديده اي، محصول خلق و سپس فراگير شدن فناوري هاي نوين : (شورت، 1384
1. Urban quality of life
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
54
فشردگي زمان و مكان و ارتقاي سطح دسترسي از محلي به ،(ICTs) ارتباطي و اطلاعاتي 1
در جهان ديدگاهي وجود دارد مبني بر اين كه روش هاي .(Held, 1978: جهاني است ( 12
شهرسازي موجود در طي چند دهه گذشته نتوانسته محيط كالبدي قابل قبول براي شهروندان
به مرور زمان نيز معلوم شده است كه ساختار شهر امروزي .(Gosling, ايجاد سازد ( 1997
بسيار عميق تر و پيچيده تر از نقشه و طرح جامع شكل مي گيرد و هيچ لحظه اي در آن، لحظه
434 ). در نتيجه شهر به دنبال تعاريف جديدي : پايان و هدف نهايي نيست (الكساندر، 1381
در ساختار فضايي - كالبدي است كه شايد پرده اي ديگر از پارادايم جهاني شدن باشد. آن چه
امروز بديهي است، آن كه در آينده هم مانند گذشته عنصر "زمان" بر برنامه ها و طرح ها اثر
خواهد گذاشت. زيرساخت هاي در حال فرسوده شدن، فرسودگي مراكز شهر و بافت هاي
قديمي، محدوديت بودجه هاي عمومي و عمراني، رشد حومه شهر، عميق تر شدن فاصله هاي
طبقاتي، مسؤول پايداري محيط زيست، پايداري اقتصاد ملي، رقابت جهاني و گسترش
وابستگي ملل به يكديگر، درگيري كاربري اراضي با مسأله حمل و نقل و كيفيت هوا و بسياري
از مسائل حل نشده گذشته نشان از آن است كه برنامه ريزان و طراحان بايد مفاهيم جديد ي را
.(150 : ايجاد و روش هاي جديدي را ابداع كنند (نوريان، 1382
به كارگيري فناوري اطلاعات در زندگي روزمره شهروندان از راه ايجاد تحول در مفاهيم
فضا و شهر، سبب شكل گيري تعاملي جديد بين مؤلفه هاي اصلي برنامه ريزي شهري از جمله
كاربري اراضي به عنوان هسته اصلي آن و اين فناوري شده است. آن چه ما از آن به عنوان
"كاربرد هاي عمومي فناوري اطلاعات در جهان امروز" ياد مي كنيم، در حقيقت نوعي
دگرگوني در ساختار فعاليت هاي شهري را پديد مي آورد و با خلق فضاهاي مجازي، وابستگي
به بعد مكان را كاهش مي دهد. با تسهيل امكان انجام فعاليت هاي شهري بدون وابستگي به بعد
مكان، فعاليت هاي شهري هم چون اشتغال، آموزش، تجارت، درمان از راه فناوري اطلاعات
انجام مي گيرد. در اين رابطه پارادايم كاربري اراضي نيز به مثابه تمامي موضوعات بايد اعتباري
جهاني پيدا كند و امكان برآورده كردن نياز هاي محلي و فرامحلي را فراهم سازد. پر واضح
1. New information and communications technology
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
55
است كه چنين قابليتي در توان كاربري هاي موجود نيست. در اين صورت بايد در فضايي ديگر
كه همان فضاي مجازي مي باشد به بازآفريني دوباره كاربري ها پرداخته شود. فناوري اطلاعات
مي تواند در كاهش بسياري از هزينه هاي معمول كاربري هاي موجود مؤثر باشد و هم چنين از
تحميل هزينه هاي گزاف بر دوش اقتصاد ملي جلوگيري كند.
-8 كاربري هاي مجازي ضرورت دستيابي به توسعه پايدار شهري
اگر از توسعه پايدار شهري تعريفي به اين شرح ارائه شود "تغيير تراكم و كاربري اراضي
شهري براي رفع نيازهاي اساسي مردم در زمينه مسكن، حمل و نقل، فراغت و... به گونه اي كه
شهر از نظر محيطي قابل سكونت و زندگي، از نظر اقتصادي قابل دوام و از نظر اجتماعي
47 ) و شهر سالم را شهري بدانيم كه به طور مداوم در : داراي برابري باشد" (موحد، 1379
ايجاد و يا بهبود شرايط اجتماعي، كالبدي و توسعه منابع فعاليت كند تا به اين وسيله امكان
عملكرد درست و كامل، جهت حداكثر بهره برداري از توان انسان ها را فراهم آورد" (پاپلي
343 ). براي دستيابي به اين دو موضوع مهم، در كنار كاربري هاي فيزيكي  : يزدي، 1382
كالبدي، كاربري هاي مجازي با قابليت هاي فراوان و انعطاف پذيري چند سطحي كه چند مورد
از اين قابليت ها به اختصار ذكر خواهد شد، يكي از بهترين پارامترها مي باشد.
-1 بهبود كيفيت آن دسته از فعاليت هاي شهري كه محدوديت هايي فضايي و كالبدي دارند
واين محدوديت ها بر كيفيت آن ها تأثير گذاشته است؛
-2 كاهش سفرهاي درون شهري و برون شهري در نتيجه كاهش تراكم ترافيك، هزينه هاي
حمل و نقل و آلودگي هاي زيست محيطي؛
-3 افزايش مشاركت هاي مردمي در اداره و برنامه ريزي شهر به سبب ارتباط مستقيم با
مسؤولان و برنامه ريزان شهري؛
-4 بهبود كيفيت زندگي شهروندان؛
-5 كاهش توليد زباله ها، مواد زايد و ميزان مصرف انرژي و در نتيجه ارتقاي شرايط
زيست محيطي؛
-6 دسترسي شبانه روزي به تمام فعاليت هاي روزمره شهروندي؛
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
56
-7 قابليت قرارگيري كاربري هاي ناسازگار در كنار يكديگر؛
-8 كاهش سطوح كاربري هاي مرتبط با فضاهاي كار، آموزش، درمان، تجارت و در عوض
افزايش سطوح كاربري مسكوني، تفريحي و فضاي سبز؛
-9 معرفي شهر در جهان و امكان بيش تر ارتباطات بين المللي براي بالا بردن وجه سياسي،
اجتماعي، فرهنگي شهر و شهروندان؛
-10 هم پيوندي شهر با جريان هاي بين المللي و پارادايم جهاني شدن و جذب سرمايه گذاري هاي
متنوع و مختلف نظير ساير شهرهاي جهاني؛
-11 شفاف سازي، اطلاع رساني، آموزش مجازي شهروندان در موضوعات عمومي و اختصاصي،
استفاده از كتابخانه هاي ديجيتالي شهر، ساير نقاط كشور و جهان، انتشار اخبار و اطلاعات به موقع در
مورد شهر و ده ها مورد ديگر ...
شهر الكترونيك با توجه به مزاياي بسيار زياد كه به تعدادي از آن ها اشاره شد، مشكلات
و چالش هاي خاص خود را دارد كه بايد مورد توجه مديران شهري قرار گيرد.
-1 تحقق و توسعه شهر الكترونيك با توجه به منافعي كه به دنبال دارد، نيازمند حجم
عظيمي از سرمايه گذاري براي به روزآوري اطلاعات و حفاظت از سيستم ها مي باشد؛
-2 محدوديت هاي نرم افزاري و عدم وجود زيرساخت هاي لازم به ويژه در كشور هاي در
حال توسعه؛
-3 دسترسي نداشتن مردم به اينترنت و بروز شكاف ديجيتالي در جامعه؛
-4 از بين رفتن امنيت و حريم شخصي مردم؛
-5 عدم وجود نيروي متخصص و كافي براي اداره و كنترل شهر الكترونيك؛
.(56 : -6 آسيب پذيري فرهنگي و اجتماعي جامعه به علت ورود فرهنگ هاي نوين (جلالي، 1383
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
57
-9 نتيجه گيري
با تحولات روز افزون عصر ارتباطات كه در متن مقاله نيز به اختصار بيان شد و رشد لجام
گسيخته شهرها در دهه هاي اخير، انتخاب راهكار بهينه و بررسي ساز و كارهاي لازم، بايد منطبق
بر تحولات علمي عصر امروز باشد. از طرفي با توجه به تحولات گسترده در فعاليت ها و
عملكردهاي شهري و دگرگوني خواست ها و نياز هاي جامعه شهري به نظر مي رسد تأكيد
صرف بر كاربري هاي فيزيكي  كالبدي كه در بستر طبيعي محدود و بر مبناي روابط سنتي تر
شكل مي گيرند، نياز به دگرانديشي دارد. استفاده از امكانات دنياي مجازي مي تواند بسياري از
مشكلات شهري را مرتفع كند؛ زيرا علاوه بر اين كه كاربري هاي مجازي به عنوان مكملي
مناسب براي كاربري اراضي فعلي محسوب مي شود حتي در بعضي موارد مي تواند به عنوان
جايگزيني مناسب، جوابگوي عملكرد هاي روزافزون شهري و نيازهاي مختلف شهروندان
باشد. استفاده از اين گونه فناوري هاي نوين در شهر مي تواند به پيوند، اتحاد و ارتباط نهادهاي
مختلف در سطح شهر و عملكرد مناسب شهر در سطح جهاني كمك شاياني كند. افزايش
چنين ارتباطي مي تواند زمينه ساز يگانگي شود و به كاربري هاي واقعي و غير مجازي شهرها،
ارتباطات و زندگي واقعي غني تري ببخشد. در پايان ذكر اين نكته ضروري به نظر مي رسد كه
فناوري ارتباطات و اطلاعات نوشداروي حل معضلات شهري نيست بلكه مي تواند ابزاري
براي افزايش كيفيت و انعطاف پذيري فضاهاي شهري باشد.
پي نوشت
جغرافيدان به كار برده است. Nigel Thrift -1 واژه انقلاب سيار را نخستين بار
-10 منابع
− الكساندر ك.؛ معماري و راز جاودانگي؛ ترجمه: بيدهندي، قيومي؛ دانشگاه شهيد بهشتي،
. تهران، 1381
− بعلي ف..؛ جامعه، دولت و شهرنشيني: تفكر جامعه شناسي ابن خلدون؛ ترجمه: جمشيدي ها،
. غلامرضا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
58
− پاپلي يزدي م. ح.، رجبي سناجردي ح.؛ نظريه هاي شهر و پيرامون؛ تهران: انتشارات سمت،
.1382
. − جلالي ع. ا.؛ شهر الكترونيك؛ چاپ دوم، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران، 1383
. − جلالي ع. ا.؛ شهر الكترونيك؛ تهران : انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران، 1383
. − دادگران س. م.؛ مباني ارتباط جمعي؛ تهران: انتشارات مرواريد، 1382
− رحمت آبادي ا.؛ جامعه نو فضاهاي مجازي و فراغت؛ فصلنامه تحليلي- پژوهشي علوم
.1382 ؛11 – اجتماعي، ش 10
ارزيابي فضاي مجازي ايراني: مقايسه تطبيقي سايت خبرگزاري ميراث فرهنگي » ؛. − رحيم پور م
. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1385 ؛« و سايت يونسكو
. − زياري ك.؛ برنامه ريزي شهرهاي جديد؛ چ 8، انتشارات سمت، 1386
. − زياري ك.؛ برنامه ريزي كاربري اراضي شهري؛ چ 5، انتشارات دانشگاه يزد، 1386
− سعيدنيا ا.؛ كاربري زمين شهري، كتاب سبز شهرداري ها؛ ج دوم، تهران: انتشارات سازمان
. شهرداري ها و دهياري هاي كشور، 1383
− شكوئي ح.؛ انديشه هاي نو در فلسفه جغرافيا.؛ ج. 2 (فلسفه هاي محيطي و مكتب هاي
. جغرافيايي)، چ. 1، انتشارات گيتا شناسي، 1382
− شورت ج.؛ جهاني شدن و شهر؛ ترجمه: آلطفي پ، تهران: شركت پردازش و برنامه ريزي
. شهري، 1384
. − عالم ع.؛ بنيادهاي علم سياست؛ تهران: نشر ني، 1376
.1382 ،70- − عاملي س.؛ دو جهاني شدن ها و آينده جهان؛ كتاب ماه علوم اجتماعي، ش 69
، − عاملي س.؛ دو جهاني شدن ها و جامعه جهاني اضطراب؛ نامه علوم اجتماعي، ج. 11 ، ش 1
.1382 ،174 - صص 143
. − عاملي س.؛ فصلنامه انجمن فرهنگ و ارتباطات؛ ش بهار و تابستان، 1384
تهران: انتشارات ؛« تراكم در شهرسازي: اصول و معيارهاي تعيين تراكم شهري » ؛. − عزيزي م
. دانشگاه تهران، 1380
مدرس علوم انساني- برنامه ريزي و آمايش فضا ___________________ دوره چهاردهم، شماره 2، تابستان 1389
59
− كاستلز م.؛ عصر اطلاعات، ظهور جامعه شبكه اي؛ ترجمه: عليقليان، احمد و خاكباز، افشين،
. انتشارات طلوع نو، 1380
برنامه ريزي به منظور ارتقاي كيفيت زندگي شهري در مركز شهر؛ مورد مطالعه: » ؛. − كوكبي ا
پايان نامه كارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه تربيت مدرس، ؛« پهنه مركزي شهري خرم آباد
.1384
، چيست)؛ نشريه شهرنگار، ش 30 CDS) − گل كار ك.؛ آزادي ج.؛ راهبرد توسعه شهري
.1385
− مهديزاده ج. و همكاران؛ برنامه ريزي راهبردي توسعه شهري (تجربيات اخير جهاني و
. جايگاه آن در ايران)؛ چ. 2، انتشارات شركت طرح و نشر پيام سيما، 1385
.1379 ، ماهنامه مسكن و انقلاب، ش 90 ؛« توسعه پايدار شهري » ؛. − موحد ع
− نوريان ف.، شريف م.؛ نگرشي بر روند تهيه طرح تفصيلي در شهرسازي؛ تهران: انتشارات
.1382 ، شركت پردازش و برنامه ريزي شهري، چ. 3
− Budthimedhee K., Li J., George R. V.; Planning: A snapshot of the
literature on using the World Wide Web in urban planning; in Journal of
Planning Literature, Vol. 17 (2), pp: 227-246, 2002.
− Castells M.; The rise of the networked society; Oxford: Blackwell, 1997.
− Chapin F. S., Kaiser E.; urban land use planning; Illinois University Press,
Illinois, 1978.
− Dieberger A., Frank A. U ; A city metaphor to support navigation in
Complex Information Spaces, Information Technology Division, Emory
University, Atlanta 1998.
− Gosling P.; “Government in the digital age”; London: Bower dean Press,
1997.
− Graham S., Aurigi A.; “Virtual cities, social polarization and the crisis in
Urban Public Space”; Journal of Urban Technology, 4(1), pp: 19–52,
1997.
كرامت الله زياري و همكاران _________________________ تحول در مفهوم و پاراديم برنامه ريزي ...
60
− Graham S., Marvin S.; “The richness of cities”; Urban Policy in a New
Landscape, 1998.
− Harvey D.; The urban experience; Blackwell, 1992.
− Held D.; A globalizing world? Culture, economics, politics; Routledge,
London, 2000.
− Hill S.; The tragedy of technology”; Pluto: London, 1988.
− Mitra A., Watts E.; “Theorizing cyberspace: The idea of the internet
discourse”; New Media and Society, Vol. 4, pp: 479- 498, London: Sage
Publications; 2002.
− Urry J.; Global complexity; Cambridge: Polity Press, 2003.
− Waddell P., Borning A.; A case study in digital government: Developing
and applying urbanism, a System for Simulating Urban Land Use,
Transportation and Environmental Impacts, in Social Science Computer
Review, Vol. 22(1), and pp: 27-51, 2004.